Darowizna pieniędzy dla córki ze sprzedaży odziedziczonego mieszkania

Majątek osobisty małżonków

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1359 z późn. zm.):

„Art. 33 [Majątek osobisty] Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Art. 34 [Przedmioty zwykłego urządzenia domowego] Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił”.

Poglądy piśmiennictwa prawnego

Zgodnie z poglądami piśmiennictwa prawnego: „Komentowany przepis art. 33 pkt 2 wyodrębnia przedmioty majątkowe, które wchodzą w skład majątku osobistego, w oparciu o kryterium zdarzenia powodującego ich nabycie. Przedmioty majątkowe zatem ex lege wchodzą do majątku osobistego małżonka, jeśli nabywa on je w trybie dziedziczenia (ustawowego bądź testamentowego), zapisu czy darowizny. Ustawodawca jako zasadę przyjął, że to wola darczyńcy, spadkodawcy bądź zapisodawcy decyduje o przynależności danego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego. W obecnie obowiązującym stanie prawnym bez wątpienia powyższe zasady dotyczą zarówno zapisu zwykłego (art. 968 K.c.), jak i zapisu windykacyjnego (art. 9811 K.c.). Podkreślić należy, że wedle poglądów doktryny do darowizny obciążonej poleceniem (art. 893 K.c.), tzw. darowizny obciążliwej (gdy darczyńca nałożył na obdarowanego obowiązek spełnienia określonego świadczenia na rzecz osoby trzeciej) i tzw. darowizny mieszanej stosuje się reguły określone w art. 33 pkt 2 K.r.io.

Sporne w doktrynie pozostaje, czy zachowek w świetle art. 33 pkt 2 K.r.io. objęty jest takimi samymi unormowaniami jak dziedziczenie. Pierwszy pogląd zakłada, że z uwagi zarówno na cel przepisu, jak i na to, że zachowek stanowi swego rodzaju częściowy ekwiwalent udziału w spadku, należy zastosować ten przepis do instytucji z art. 991 K.c. W ramach drugiego poglądu podniesiono, że wola spadkodawcy ma decydujące znaczenie dla oceny przynależności poszczególnych przedmiotów majątkowych, a w stosunku do zachowku brak jest takiego uregulowania. Podkreślono też, że zachowek to w gruncie rzeczy wierzytelność, która co do zasady zaliczana jest do majątku wspólnego. Wydaje się, że oba poglądy są poparte klarowną argumentacją, aczkolwiek pierwszy dominuje i tworzy spójną koncepcję praw związanych z prawem spadkowym.

Wola spadkodawcy i darczyńcy może być wyrażona wprost bądź wynikać z wykładni testamentu (art. 948 K.c.) lub umowy darowizny (art. 65 K.c.). Przedmiotowej wykładni dokonuje sąd w postępowaniu o ustalenie przynależności konkretnego przedmiotu do majątku wspólnego (art. 189 K.p.c.) i w postępowaniu o podział majątku wspólnego (art. 567 § 3 w zw. z art. 684 K.p.c.).

W ramach dziedziczenia testamentowego spadkodawca może powołać tylko jednego z małżonków albo oboje małżonków, przeznaczając dla każdego z nich określony udział. W pierwszej sytuacji, kiedy powołany do spadku jest jeden z małżonków, a spadkodawca w testamencie wyraził swą wolę, aby odziedziczony przez tego małżonka majątek został objęty wspólnością ustawową, drugi z małżonków nie staje się przez to spadkobiercą. Warunkiem spełnienia woli spadkodawcy jest to, że powołany do spadku małżonek chce dziedziczyć. Zdaniem części doktryny do przyjęcia spadku oraz do odrzucenia spadku nie stosuje się w tym wypadku przepisów o zarządzie majątkiem wspólnym, a decyzja o przyjęciu spadku bądź nie zależy wyłącznie od małżonka będącego spadkobiercą. W drugim przypadku spadkodawca może w swobodny sposób dokonywać rozrządzeń testamentowych, może także zaistnieć sytuacja, w której powołani do spadku są oboje małżonkowie, z jednoczesnym zastrzeżeniem, że przeznaczone każdemu z nich udziały w spadku wejdą do ich majątku wspólnego. Spadkodawca może również powołać do spadku tylko jednego z małżonków i jednocześnie wskazać, że wyraża wolę, aby spadek został objęty wspólnością albo odnieść taką dyspozycję do spadkobiercy dziedziczącego spadek z ustawy. Wedle utrwalonego poglądu judykatury wola spadkodawcy co do tego, że przedmioty majątkowe nabyte przez jednego z małżonków jako spadkobiercę mają być objęte wspólnością obojga małżonków, nie jest ujmowana w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, jednakże w postępowaniu o podział majątku wspólnego lub w procesie o ustalenie (art. 189 K.p.c.) sąd powinien wolę tę uwzględniać” (B. Kubica [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 33).

Surogacja w przepisach prawa

Ponadto „W dorobku nauki jako surogację na ogół określa się »wejście nowego składnika w miejsce«, czyli w sytuację usuniętego składnika wyłączonego z jakiejś masy majątkowej. Podkreślono, że zasadniczym celem (funkcją) surogacji (zastępowania poszczególnych składników majątku nowymi przedmiotami) jest zachowanie globalnej wartości majątku. Surogacją majątku jest więc nie tylko nabycie do niego przedmiotu majątkowego, na który »ukierunkowany« był wydatek z tego majątku poczyniony, lecz także nabycie roszczenia o zwrot wartości wydatku, gdy przedmiot nabyty został zaliczony do innej masy majątkowej. W doktrynie i judykaturze najczęściej jednak termin »surogacja« (bez żadnego dookreślenia) używany jest do oznaczenia surogacji przedmiotowej, czyli przyporządkowania do majątku osobistego przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności przez każdego z małżonków w zamian za przedmioty stanowiące jego majątek osobisty. Podkreślić jednak należy, że surogacja może też polegać na przekształceniu jednego prawa w drugie. Sąd Najwyższy przyjmuje w aktualnym, trafnym orzecznictwie, że surogacja ma szerokie zastosowanie i może polegać nie tylko na zastąpieniu nowym składnikiem majątkowym innego składnika (surogacja »transferowa«), lecz także na odpowiednim przekształceniu wcześniej istniejącego prawa w inne prawo, nawet o innej treści, szczególnie wtedy, gdy przekształcenie to odnosi się do tożsamej rzeczy. W dorobku doktryny przyjmuje się, że surogacja w rozumieniu omawianego przepisu obejmuje także tzw. surogację pośrednią, tj. przykładowo sytuację, gdy małżonek nabywa przedmioty majątkowe ze środków, które uzyskał za przedmioty należące do jego majątku osobistego, np. kupuje komputer za pieniądze, które pochodzą ze sprzedaży innego komputera, należącego do majątku osobistego tego małżonka.

W piśmiennictwie przyjmuje się, że regule surogacji podlegają i przez to wchodzą do majątku małżonka np. spłata z tytułu udziału we współwłasności rzeczy lub z tytułu udziału spadkowego (art. 212 § 2 i art. 1035 K.c.), odszkodowanie z tytułu naprawienia wyrządzonej mu przez inną osobę szkody w przedmiotach majątkowych należących do jego majątku osobistego podlegającego surogacji (art. 363 K.c.), odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia majątkowego takich przedmiotów przed skutkami zdarzeń losowych w ubezpieczonym mieniu oraz z tytułu odpowiedzialności cywilnej, nieruchomość uzyskana przez małżonka w wyniku scalenia gruntów w zamian za objętą scaleniem nieruchomość stanowiącą składnik jego majątku osobistego podlegającego surogacji, nieruchomość zamienna albo odszkodowanie za należącą do majątku osobistego nieruchomość objętą wywłaszczeniem (art. 114 ust. 1 oraz art. 128–135 u.g.n.), prawo odrębnej własności lokalu nabyte przez pozostającego w małżeńskiej wspólności ustawowej członka spółdzielni mieszkaniowej, któremu przysługiwało stanowiące jego majątek osobisty spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu.

W dorobku sądownictwa powszechnego słusznie podkreślono, że działanie surogacji może zostać zmodyfikowane wolą małżonka, na którego rzecz surogacja ma nastąpić. W szczególności małżonek ten może wyrazić wolę, aby nabyty przedmiot wszedł w skład majątku wspólnego. Podniesiono przy tym, że wola uchylenia surogacji musi być wyrażona w tej samej czynności prawnej, przez którą nastąpiło nabycie danego przedmiotu majątkowego. Małżonek, który złożył takie oświadczenie woli, może jednak żądać zwrotu środków wyłożonych z jego majątku osobistego na mocy art. 45 K.r.io. Takie żądanie małżonek może złożyć po ustaniu wspólności majątkowej i to bez względu na to, czy małżonek zastrzegł sobie zwrot wyłożonych z majątku osobistego środków, czy też tego nie uczynił. Z drugiej strony małżonek może wyłączyć także takie konsekwencje surogacji, co powinno wynikać z wyraźnego lub dorozumianego oświadczenia woli tego małżonka” (B. Kubica [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 33).

Co istotne: „Jak wskazał SN w wyroku z 12.05.2000 r., V CKN 50/00, LEX nr 52579, surogacja, o której mowa w art. 33 pkt 3 K.r.io. (obecnie w art. 33 pkt 10 K.r.io.), musi spełnić dwa wymagania: »po pierwsze, aby jedno i to samo zdarzenie spowodowało wyjście określonego przedmiotu z majątku odrębnego i nabycie innego przedmiotu majątkowego oraz po drugie, aby przedmiot nabyty był uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego«. Dlatego też, jak podkreślił SN w orzeczeniu z 18.10.1961 r., IV CR 957/60, LEX nr 106398: »Surogacja nie zachodzi wówczas, gdy przedmiot stanowiący odrębną własność małżonka został zużyty, skonsumowany itp. bądź sprzedany, uzyskane pieniądze zużyte, a nowy przedmiot tego samego rodzaju i o tym samym przeznaczeniu gospodarczym został następnie zakupiony za pieniądze pochodzące z bieżących dochodów małżonka«. Podobnie w piśmiennictwie akceptuje się zasadniczo dwa kryteria surogacji, tj. prawne oraz ekonomiczne. Przesłanką surogacji jest spełnienie obydwu kryteriów” (zob. J.S. Piątowski [w:] System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, red. J.S. Piątowski, Ossolineum 1985, s. 378). Powyższy pogląd nie jest jednak przyjmowany jednomyślnie. E. Skowrońska-Bocian, analizując dwie przesłanki surogacji, podkreśla, że druga przesłanka – ekonomiczna – polegająca na nabyciu przedmiotu kosztem majątku osobistego, nie budzi wątpliwości (zob. E. Skowrońska-Bocian [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 346). Autorka ma zastrzeżenia do pierwszej przesłanki dotyczącej „jednego zdarzenia” (zob. E. Skowrońska-Bocian [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy, red. J. Wierciński, s. 346). „Jeżeli spełnione są dwie przesłanki surogacji, wówczas nabyty składnik należy zaliczyć do majątku osobistego małżonka. Nie ma potrzeby prowadzenia dalszej wykładni przepisów, która prowadziłaby do wprowadzenia dodatkowych wymogów surogacji (…)”.

Surogacja wymaga zachowania ekwiwalentności ekonomicznej, co nie oznacza jednak identyczności wartości przedmiotów, z których jeden wchodzi do majątku, a drugi wychodzi z majątku osobistego małżonka. Jak podkreśla M. Goettel: „Najbardziej klasyczne postacie ekwiwalentności członów surogacji to: rzecz – rzeczy (w umowie zamiany), rzecz – cena (w umowie sprzedaży), utracona wartość – odszkodowanie, roszczenie – świadczenie spełnione w wykonaniu roszczenia itp.” (zob. M. Goettel, Majątek odrębny małżonków, Szczytno 1986, s. 172). Brak ekwiwalentności sprawia, że nie można mówić o surogacji. W praktyce powstała wątpliwość w przypadku przekształcenia prawa lokatorskiego w prawo własności lokalu (zob. art. 12 ust. 1 u.s.m.). Zgodnie z uchwałą SN z 22.04.2015 r., sygn. akt III CZP 13/15 „zachodzi ekwiwalentność pomiędzy wskazanymi składnikami majątku osobistego małżonka, albowiem spółdzielcze prawo lokatorskie do lokalu w chwili ustania miało wartość rynkową lokalu (art. 11 ust. 2 i 21 u.s.m.)”.

Orzecznictwo SN jest zgodne, że nabycie określonych przedmiotów majątkowych z majątku osobistego małżonka musi wynikać wyraźnie nie tylko z oświadczenia tego małżonka, ale przede wszystkim z całokształtu okoliczności tego nabycia (por. wyr. SN z 9.01.2001 r., sygn. akt II CKN 1194/00; post. SN z 6.02.2003 r., sygn. akt IV CKN 1721/00; wyr. SN z 27.11.2007 r., sygn. akt IV CSK 258/07). Jak podkreślił SN w wyroku z 9.01.2001 r., sygn. akt II CKN 1194/00: „Strona, która twierdzi, że nastąpiła surogacja, obowiązana jest wykazać konkretnie środki finansowe, z których nastąpiło nabycie przedmiotu majątkowego” (G. Jędrejek [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2019, art. 33).

Przekazanie darowizny córce

Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że o ile odziedziczone mieszkanie było w Pani majątku osobistym, to otrzymane za to mieszkanie środki pieniężne trafią do majątku wspólnego, chyba że wykorzysta je Pani bezpośrednio na nabycie innego mieszkania. Jeśli te środki pieniężne będą przeznaczone na wskazaną przez Panią darowiznę pieniężną, to nie będą one uznane za środki z Pani majątku osobistego. W takim przypadku będzie to darowizna wspólna Pani i małżonka. Córka powinna rozliczyć ją w połowie od Pani i w połowie od męża. Przelew można wykonać z konta wspólnego.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2003 r., sygn. akt IV CKN 1721/00
5. Wyrok Sądu Najwyższego z 9.01.2001 r., sygn. akt II CKN 1194/00